Máasewal kaajo´obil u Meejiko

Máasewal kaajo´obil u Meejiko
Federico Navarrete Linares
Pueblos Indígenas del México Contemporáneo

http://www.cdi.gob.mx/dmdocuments/monografia_nacional_pueblos_mexico_maya.pdf

Ts’íib yóok’ol máax beet le meyaja’
Federico Navarrete Linarese’ u chukmaj u ka’anal xookil doctor ti’ estudios mesoamericanos ti’ unam. U jach ts’áamaj u yóol ti’ u xak’al xookil máasewal kaajo’obil úuchben meejiko, le u k’iinilo’ob coloniao’ yéetel le bejla’ilo’obo’; u jach tukulmaj jejeláas ba’alo’ob je’ex u kuxtal máasewal, u yúuchben tsikbalo’ob, u tsikbalil u
kuxtalo’ob yéetel uláak’ tsikbalo’ob, tak u xookil úuchben ts’íibo’obil máasewalo’ob.

Ts’íib yóok’ol máax k’ext’ant le meyaja’
Fidencio Briceño Chel. Jmaaya xookil kuxtal yéetel t’aan. Jxak’al xookil u t’aan yéetel u miaatsil maayao’obil u Petenil Yucatán. Jxookil le maaya t’aano’obil u k’abil Peninsularo’. Meyajnaja’an utia’al u beeta’al jejeláas tsolt’aanil maayao’ob. U k’ext’antmaj ich maaya U Tsolt’aanil u Tojbe’enilo’ob Wíiniko’ob ti’ Tuláakal Yóok’ol
Kaab, U Noj A’almaj T’aanil u Páajtalil u T’a’anal Máasewal T’aano’ob yéetel u Almejen Noj A’almajt’aanil u Múuch’ Péetlu’umilo’ob México. U ts’íibtmaj ya’akach meyajo’ob yóok’ol u t’aan yéetel u miaatsil maayao’ob.

¿BA’AX U K’ÁAT U YA’AL MÁASEWAL WÍINIK TU MEEJIKOIL
BEJLA’E’?
Le máasewalo’ob ila’ano’ob kitak táankabilo’
A’almaj t’aan yéetel jala’achil aktáan ti’ le máasewalo’obo’
U bixil máasewalo’ob
U noj ya’abil le máasewalo’obo’

LE K’AJLÁAYIL SIIBALO’OBO’
Le úuchben mootso’obo’
Pets’ankil yéetel colonia, jejeláasil kuxtalo’ob
U kuxtal máasewalo’ob ti’ le jáalk’abil Meejikoo’
Siiglo xx

MÁASEWAL KAAJO’OB YÉETEL U KUXTAL MÉK’TANKAAJIL YÉETEL
U MÚUL KAJTALIL
U lu’umkabil yéetel le lu’umo’
U jejeláasil méek’tankaajil, jump’éel talam k’ajláay
U suukil u ts’a’abal kuucho’ob
U much’talil ch’ija’an máako’ob
U much’talil jump’éel kaaj
Le múul mokt’aano’
Kaaj yéetel táanxelil
Le múul meyajo’
Le jela’antak a’almaj t’aano’obo’
K’expajalo’ob ichil u kuxtal méek’tankaajilil

LE JAAJILIL MÁASEWAL MIAATSILILO’OB
Le máasewal t’aano’ob bejla’e’
T’ambil yéetel ts’íibtbil máasewal t’aano’ob
Máasewal t’aano’ob yéetel káastlan
U tuukul máasewalo’ob tyo’olal yóok’ol kaab
Máasewal k’ulintajo’ob
Le túumben k’ulintajo’obo’

BIX ANIK YÉETEL BIX U NÁAJALTIK U KUXTAL MÁASEWAL
MÁAKO’OB
U meyajta’al lu’um utia’al u kuxtal máak yéetel ba’alo’ob ma’ uts ku
taasiki’
U jejeláasil bix u kuchpachta’al máak
Bix u yila’al xch’uup tumen xiibo’ob yéetel u kúulpachkunajil
Túumben jaajilo’ob yo’olal bix u kuxtal máak
Meyajo’ob ku tukulta’al utia’al u jóok’ol táanil kaaj yéetel u miaatsil
máasewalo’ob

MÁASEWALO’OB YÉETEL NOJ LU’UMIL, BEJLA’E’ YÉETEL SÁAMAL
Le máasewal kaajo’ob ti’ le ka’axa’ayil bejo’
“Mixbik’in tuka’atéen jump’éel Meejiko xma’ to’on”
Le máasewal cha’ak’abilo’
¿Máasewal yajil wa u yajil noj lu’umil?
Tu bejil jump’éel Meejiko tu jaajil ku chíimpolta’al tuláakal máak

TS’ÍIBIL JU’UNO’OB MEYAJNAJIJ